اتفاقات بد در طول زندگی برای هر کودکی ممکن است رخ بدهند. بعضی از اتفاقات مانند حوادث طبیعی، بیماری و بستری شدن کودک، یا فوت یکی از نزدیکان، غیرقابل اجتناب هستند؛ اما برخی حوادث ممکن است جهان کودک را زیر و رو کنند و حس امنیت و بهزیستی روانی کودک را تهدید کنند.

بر اساس تعریف سازمان ملی سلامت آمریکا، تجربه آسیب‌­زا (تروما) در کودکی یعنی «تجربه‌­ای که برای کودک، به صورت عاطفی دردناک یا رنج‌­آور باشد و باعث شود که اثرات بلندمدت روانی و جسمانی بر او باقی بگذارد.» در حقیقت آسیب تروماتیک، اتفاقی است که می‌­تواند یکپارچگی روانی و جسمی کودک راتهدید کند.

این تعریف به ­آن معنا نیست که اتفاق آسیب‌­زا فقط باید برای خود کودک بیافتد تا برای او ضربه جدی تلقی شود؛ گاهی حتی نظاره­‌گر بودنِ رنج یک نگاره دلبستگی، می­تواند تجربه تروماتیکی برای کودک به دنبال داشته باشد. قرار گرفتن مداوم در معرض اخبار ناگوار هم نتیجه مشابه‌ای بر روان کودک دارد. برخی تروماها در خلال تجاربی پیش می­‌آیند که از نظر والدین چندان بزرگ نیست، یا والدین فکر می­کنند کودک به ­‌سنی نرسیده که درک چندانی از آن داشته باشد. مثلا حادثه تصادف زمانی که کودک در ماشین بوده، یا کودکی که در مدت زمانی طولانی مشاجرات فراوان والدین را شنیده است.

گرچه طبیعتا یادگیری درک، پردازش و کنار آمدن با سختی­‌ها و آسیب‌­ها بخشی طبیعی از فرآیند رشد در کودک است؛ اما گاهی، کودک نمی‌­تواند این فرآیند را به طور سالمی طی کند. یک حادثه، یا مجموعه حوادث تکرار شونده، می­‌تواند کودک را در حسی فراگیر از ترس و فقدان رها کند و باعث شود او حس عدم امنیت یا عدم کنترل بر وقایع زندگیش داشته باشد. این مسئله می‌­تواند به حدی تشدید شود که سد راه رشد طبیعی جسمانی، هیجانی، اجتماعی و هوشی در کودک گردد.

• انواع رویدادهای تروماتیک در دوران کودکی و نشانگان آن

کودکان در هر سنی، بزرگ یا کوچک، رویدادهای آسیب‌­زا را تجربه می­کنند؛ اما مهم است هشیار باشیم که کودکانِ سنین کوچک‌تر قادر نیستند که با کلمات، احساس ترس یا بی‌پناهی خود را بیان کنند. در سنین پایین‌تر، نشانه­‌های اختلال اضطراب پس از ضربه، اغلب خود را به صورت عدم تنظیم‌­یافتگی رفتاری و هیجانی نشان می­‌دهد. این کودکان ممکن است نشانه­‌هایی نظیر چسبندگی بیش از حد، ترس از موقعیت‌های جدید، کاهش آستانه تحمل، مشکلات توجه و تمرکز یا رفتارهای ناگهانی و خشونت­بار نشان دهند.

برخی عوامل آسیب­‌زای رایج در دوران کودکی واضح هستند و شما ممکن است آنها را زودتر دریابید. تجاربی مانند: تصادفات، آشوب و عدم کارآمدی محیط منزل (شامل خشونت­‌های خانگی، مشکلات روانی والدین، سوء­مصرف مواد و الکل در والدین و یا محیط سرکوب‌گر)، فوت یکی از عزیزان، و آزار جنسی.

اما برخی تجارب آسیب‌­زا ممکن است از چشم شما دور بمانند و یا در طول مدت زمانی طولانی بر روان کودک آسیب وارد کنند. تجاربی مانند: مورد قلدری قرار گرفتن کودک یا تجربه مورد آزار قرار گرفتن در محیط‌­های مجازی، آزار عاطفی و کلامی یا نادیده گرفته شدن در محیط منزل، آسیب­‌های جسمی متعدد به علت بی­‌تو‌جهی مراقبین، جدایی زودهنگام از مراقب اولیه، اضطراب­‌های ناشی از وجود فقر در خانواده، بروز مشکلات پزشکی ناگهانی یا جدی برای کودک یا مراقبین اصلی، خشونت در منزل، محیط مدرسه، یا جامعه ای که کودک در آن پرورش می‌یابد و تعدد ناآرامی­‌ها، جنگ یا مسائل تروریستی در جامعه، همگی می­‌توانند باعث اختلالات مرتبط با آسیب و تروما در کودک شوند.

بروز برخی نشانه­‌ها هستند که به شما کمک می­کند درک کنید که کودکتان در حال تجربه سخت و آسیب­زایی­ست، تا بتوانید مداخلات زودهنگام انجام دهید. نکته مهم این است که شما به عنوان والدین بهتر از هرکسی کودکتان را می­شناسید و این سبب می­شود بتوانید زودتر متوجه تغییرات در دنیای درونی کودکتان شوید. برخی از این نشانه‌­ها عبارتند از:

• تغییر در اشتها
• بروز مشکلات خواب، کابوس دیدن
• مشکل در توجه و تمرکز
• مشکلات روان­تنی مانند سردرد، دلپیچه
• چسبندگی بیش از حد کودک به شما
• افزایش ناگهانی و نامتناسب خشونت در رفتار کودک
• مشکلات در ارتباط با بچه های دیگر
• مشکلات در مدرسه
• بروز رفتارهای بازگشتی و رفتارهای کوچکتر از سن
• بی قراری یا گوشه‌­گیری

• دلبستگی و تجربه تروما:

رابطه کودک با مراقبینش چه والدین، چه مادربزرگ و پدربزرگ و چه افراد دیگر خانواده برای سلامت جسمانی و هیجانی او حیاتی­ست. رابطه و دلبستگی بین مراقب و کودک، به کوچکترها می‌­آموزد که بتوانند به دیگران اعتماد کنند، احساساتشان را تنظیم کنند و با جهان اطرافشان ارتباط برقرار کنند.

تجربه تروما در جهان کودک باعث می­‌شود اعتماد او به مراقبینش تزلزل پیدا کند. برای او دیگر سخت است به جهان پیرامون اعتماد کند و این احساس در او تقویت می‌­شود که جهان جای ترسناکی­ست و همه بزرگترها خطرناک هستند. مجموعه این فرآیندهای درونی، سبب می­شود کودک در ایجاد و برقراری ارتباط در دوران کودکی به مشکل بر بخورد و رابطه خوبی با همسالان برقرار نکند. اگر رویداد تروماتیک (آسیب­‌زا) درک و پردازش نشود، این مشکلات رابطه­‌ای به سنین بزرگسالی هم کشیده خواهند شد.

• چطور به کودکمان کمک کنیم؟

 کلید اصلی کاهش اثرات تجربه تروماتیک ­(آسیب‌­زا) بر سلامت کودک، حمایت خانواده است. برای اینکه به کودکتان کمک کنید آسیبی که دیده است را درک و پردازش کند، لازم است:

• کودکتان را تشویق کنید در مورد احساساتش صحبت کند و احساسات او را معتبر بشمارید. اگر ترسیده، خشمگین یا ناایمن است، به هیجانات او گوش دهید و سعی نداشته باشید که به اجبار، احساس او را تغییر دهید یا انکار کنید.
• اگر سوالی می‌کند، صادقانه به آن پاسخ دهید.
• به کودکتان اطمینان دهید که هرکاری از دستتان بر بیاید برای ایجاد حس امنیت در او می­‌کنید.
• تا جایی که در توان دارید، به برنامه های معمول روزانه­تان در حالت عادی برگردید.
• مدیتیشن و انجام تمرینات تن­آرامی و ذهن­آگاهی می­تواند به بهبود نشانه­های جسمی در پی بروز آسیب در کودکتان کمک کند.

بر اساس سن و نیازهای کودکتان، ممکن است نیاز باشد تا از رواندرمانگر حرفه­ای برای بهبود مسائل رفتاری و هیجانی کمک بگیرید. بسیار لازم است که والدین بتوانند در ابتدا تاثیر رویداد آسیب­زا بر خود و حالات روانی خود را برآورد کنند و در صورت مشکل، ابتدا برای مشکلات خود کمک حرفه­ای دریافت کنند. وگرنه در صورت پریشانی والد، همراهی آنها با کودک کمکی به بهبود کودک نخواهد کرد.

نگارنده متن: خانم ریحانه ملاصالحی